Mã văn hóa, tín hiệu/kí hiệu văn hóa, biểu tượng văn hóa

Theo PGS. TS. Nguyễn Thị Bích Hà, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội [1],

văn hóa là phức thể các giá trị vật chất, tinh thần do con người tác động đến tự nhiên, xã hội và bản thân trong quá trình lịch sử dài lâu mà tạo nên. Nó tích tụ và thể hiện diện mạo, bản sắc cộng đồng.

Văn hóa là tổng hòa các giá trị do con người tạo ra. Khi con người tác động đến tự nhiên, họ tạo ra các giá trị vật chất như: ăn, mặc, ở... Khi con người tác động đến các yếu tố xã hội, họ tạo ra các giá trị tinh thần như: tôn giáo, đạo đức, triết học, phong tục tập quán... Khi con người tác động đến chính con người (theo các chuẩn mực xã hội), họ tạo nên các giá trị như: Chân (thật) – giá trị nhân bản; Thiện (tốt) – giá trị nhân đạo; Mỹ (đẹp) – giá trị nhân văn.

Văn hoá còn là kết quả của sự vận động, sáng tạo của con người theo quy luật của cái đẹp. Xu hướng tiếp nhận của con người bao giờ cũng hướng tới cái đẹp, cái hoàn thiện. Vì vậy quy luật của văn hoá luôn là sự sáng tạo mang tính nghệ thuật, điều đó phải được lựa chọn và thẩm định qua thời gian. Và sau sự chọn lựa một cách tự nhiên ấy, cái gì còn lại luôn thể hiện tính văn hoá, luôn là cái đẹp mang đặc điểm quan niệm mỗi thời đại.

1. Mã (Code)

Mã là hình thức, vẻ ngoài - phần nổi nhất, trội nhất thể hiện tinh thần của đối tượng. Mã gồm các đặc điểm sau:

• Có thể cảm nhận bằng các giác quan

• Phải có ý nghĩa đại diện, phổ biến

• Phải nằm trong hệ thống nhất định

1. Mã văn hóa (Cultural code)

Mã văn hóa là kết tinh của các giá trị văn hóa, là phần nổi trội nhất, cơ bản nhất, có tính ổn định tương đối của cộng đồng. Nó biểu hiện ra ngoài bằng các tín hiệu văn hóa, biểu tượng văn hóa, chìm sâu bên trong là vô vàn lớp nghĩa luôn đòi hỏi giải mã thì mới có thể hiểu được con người và cộng đồng đó.

Các thành phần của mã văn hóa gồm: kí tín hiệu văn hóa (cultural signs), biểu tượng văn hóa (cultural symbols), mật mã văn hóa (secret codes of culture).

1. Tín hiệu, ký hiệu văn hóa (cultural signs): là những quy ước chung, khá đơn giản. Điều kiện của một tín hiệu, kí hiệu văn hóa gồm:

• Có thể cảm nhận được bằng giác quan

• Phải có tính thẩm mỹ (gắn với đặc trưng văn hóa)

• Có ý nghĩa, đại diện cho một yếu tố văn hóa nào đó khác với chính nó.

• Giữa tín hiệu và nội dung của nó có mối liên hệ phổ biến, liên tục, dễ nhận diện, có thể lý giải được, thường lý giải một lần là xong.

• Nằm trong một hệ thống kí tín hiệu văn hóa nhất định: có thể mang tính quốc tế hoặc tính quốc gia

1. Biểu tượng văn hóa (cultural symbols): là một loại tín hiệu riêng, có chiều sâu và phong phú hơn tín hiệu văn hóa. Biểu tượng văn hóa được hình thành trong một quá trình lâu dài, có tính ước lệ và bền vững, là cảm quan, nhận thức được lắng đọng, kết tinh, chắt lọc bởi bao biến cố thăng trầm và khắc sâu vào tâm khảm con người. Vì đây là những hình ảnh tượng trưng, được cả cộng đồng dân tộc chấp nhận và sử dụng rộng rãi trong thời gian dài nên chắc chắn nó đại diện cho các khía cạnh bản chất nào đó của văn hóa một cộng đồng. Có thể lý giải biểu tượng nhờ liên hệ với những yếu tố khác trong môi trường liên tưởng.

Dựa trên xu hướng liên thông với kí hiệu, có hai loại biểu tượng:

• Biểu tượng sống: là biểu tượng còn tiếp tục được giải mã, phân tích, khám phá các lớp nghĩa bên trong, mang tính gợi cảm đến bất tận.

• Biểu tượng chết: là biểu tượng đã được lý giải toàn bộ ý nghĩa. Gần như tương đương với kí hiệu.

Một số đặc điểm của biểu tượng gồm:

• Tính chất sống động, khó nắm bắt, khó xác định

• Tính chất ổn định tương đối

• Tính quan niệm

1. Mật mã văn hóa (secret codes of culture): là một mã khóa bí mật, là cách duy nhất để lý giải cái không thể giải nắm bắt bằng cách nào khác. Đây là một không gian mở cho người ta khám phá liên tục mà không ai dám khẳng định là có thể giải mã đúng và khám phá hết bí mật.

Ví dụ điển hình của mật mã văn hóa là tử vi hay rộng hơn là kinh Dịch.

Ở quy mô nghiên cứu này, chúng tôi tập trung vào hai khái niệm chính là Ký tín hiệu văn hóa và Biểu tượng văn hóa.

Hồng Châu