SỨC MẠNH CỦA MỘT BỘ PHIM

Làm thế nào để có thêm nhiều những bộ phim hiện đại, hay và hấp dẫn? Đó là mong ước và có lẽ cũng là câu hỏi đang làm đau đầu những người làm phim.

Về phương diện này, so với sân khấu, ở ta điện ảnh đang bị thúc bách nhiều hơn. Khán giả Việt Nam ít có dịp được xem các vở diễn của nước ngoài, tiếp xúc với các đoàn kịch nước ngoài, vì vậy ít có điều kiện để so sánh. Điện ảnh thì lại khác. Nó bị nhu cầu của người xem thúc ở sau lưng. Qua màn ảnh, hàng ngày hàng giờ người ta tiếp xúc với những tác phẩm mới, trong đó có nhiều bộ phim giá trị của điện ảnh thế giới. Do vậy, trình độ của khán giả biến đổi không ngừng. Họ buộc phải so sánh, đánh giá và chọn phim để xem. Đó chính là một trong những lý do quan trọng buộc những người làm phim nước ta phải phấn đấu, cố gắng tạo ra những phim hay, hiện đại, ngang tầm với phim các nước. Không làm được như vậy, phim dễ bị xem như một thứ “cây nhà lá vườn”, đáng được chiếu cố, trân trọng nhiều hơn là do có sức hấp dẫn.

Nói đến tính hiện đại, chúng ta thường nghĩ ngay đến những thủ pháp đạo diễn, cách quay, cách dựng phim (montage). Điều đó không sai. Nhưng theo chúng tôi, nâng cao tính hiện đại của phim Việt Nam, trước hết là nâng cao trình độ tư duy nghệ thuật hay nói nôm na là chất suy nghĩ của nó. Phim không phải chỉ đơn thuần là thuật lại một câu chuyện vui hay cảm động, càng không phải dựng lên một cốt truyện, nhằm minh họa cho một chủ đề nào đó mà mới xem đoạn đầu đã biết ngay đoạn cuối. Phim nói riêng và tác phẩm nghệ thuật nói chung, phải là một câu chuyện đào sâu, khoét sâu để qua đó nghệ sĩ phát biểu, diễn tả quan niệm mới của mình về cuộc sống, về số phận con người. Ống kính - quay phim không phải là ống kính - tường thuật, mà là ống kính - suy nghĩ, là đôi mắt mở to luôn mổ xẻ và phán xét.

Chất suy nghĩ của phim bộc lộ trong tất cả các khâu làm phim, nhưng rõ nhất là ở khâu đạo diễn và kịch bản. Đạo diễn là người thiết kế toàn bộ tác phẩm điện ảnh. Trình độ tư duy nghệ thuật của đạo diễn quyết định chiều sâu tư tưởng của phim. Kinh nghiệm cho thấy, ở đây ngoài việc dựng cảnh, quy định diễn xuất của diễn viên và các công việc phối hợp khác, vai trò của đạo diễn trong việc lựa chọn sắc độ và tiết tấu của phim, khai thác và kết hợp các chất kịch, chất trữ tình, chất bi hài của nội dung có ý nghĩa rất quan trọng. Những phim do Federico Fellini, Luchino Visconti (Ý), Francis F. Coppola (Mỹ), Sergei Bondarchuks (Nga) đạo diễn rất tiêu biểu về mặt này. Ở ta, thành công của các phim Cánh đồng hoang, Đường dây lên sông Đà cũng chứng tỏ điều đó.

Đặc biệt, sức nặng tư tưởng của phim phụ thuộc vào nội dung kịch bản. Nếu kịch bản không chứa đựng chất suy nghĩ thực sự, không có tầm tư tưởng, thì dù đạo diễn có “khéo tay” như thế nào sức mạnh của phim vẫn bị hạn chế. Trong những trường hợp đó, (như chúng ta thấy, một số phim, kể cả phim được giải thưởng trong liên hoan phim vừa qua, cũng mắc tình trạng này), bộ phim chỉ có vẻ như sâu sắc chứ chưa phải sâu sắc thật sự, bởi vì đây mới chỉ có sự tìm tòi về cách thể hiện chứ chưa phải là những phát hiện, khám phá về nội dung. Đành rằng trong nghệ thuật cách thể hiện có vai trò rất to lớn, nhưng cái được thể hiện, nội dung được thể hiện vẫn là quan trọng hơn.

Bởi vậy nâng cao trình độ hiện đại của phim trước hết là nâng cao khả năng nhận thức và sự nghiền ngẫm của tác giả kịch bản, của đạo diễn về những vấn đề mà cuộc sống đang đặt ra. Ở đây phải có khám phá, sáng tạo. Quá trình khám phá, sáng tạo này có thể đi theo hai hướng cơ bản.

Thứ nhất, những người làm phim mạnh dạn đi vào nơi mũi nhọn, phát hiện ra các vấn đề mới mẻ gay cấn, có ý nghĩa và dùng tác phẩm điện ảnh nói lên quan niệm, cách giải quyết của mình, trực tiếp tham gia vào việc tháo gỡ những vấn đề còn tồn tại trong hoạt động tổ chức xã hội, đóng vai trò là người trinh sát đi đầu. Công việc này đòi hỏi các nhà làm phim phải thông minh và dũng cảm, vừa có khả năng phát hiện, vừa có tinh thần dám làm, dám chịu trách nhiệm, về phương diện này, kinh nghiệm của điện ảnh Xô - viết rất đáng để cho chúng ta học tập. Nhiều bộ phim như Người cùng thời đại với anh, Tiền thưởng, Hoa Calina đỏ, toát lên rất rõ khuynh hướng trên. Tinh thần phát hiện, tìm tòi ấy được chính quyền cỗ vũ và khuyến khích:

“Đảng hoan nghênh tinh thần công dân nồng nhiệt và thái độ không khoan nhượng những khuyết điểm là những nét tiêu biểu của các tác phẩm ưu tú , hoan nghênh sự can thiệp tích cực của nghệ thuật vào việc giải quyết những vấn đề nóng hổi của xã hội chúng ta. và chúng ta phấn khởi nhận thấy rằng văn chương, điện ảnh và sân khấu những năm gần đây đã nêu lên những vấn đề quan trọng mà Ủy ban kế hoạch Nhà nước phải thực sự “toát mồ hôi” khi giải quyết chúng. Và chẳng phải chỉ riêng Ủy ban kế hoạch Nhà nước phải “toát mồ hôi” mà thôi. (Trích Báo cáo Chính trị đọc tại Đại hội 26 Đảng Cộng sản Liên Xô)

Thứ hai, phim cần đề cập đến những vấn đề sâu xa liên quan đến số phận con người, đến vận mệnh dân tộc, đến những cái có tính chất toàn nhân loại, làm sao để mỗi bộ phim tác động mãnh liệt vào tư tưởng và tình cảm của người xem, khiến cho sau khi xem xong, người ta thấy vỡ ra và thấm thía nhiều hơn, trở nên phong phú và sống trong sạch vị tha hơn. Cái khó là không được nói chung chung, là ca ngợi hay phê phán hời hợt mà phải tìm ra một chủ đề, một tư tưởng cụ thể. Nếu chỉ có một ý đồ chung chung, một tư tưởng trừu tượng rồi nặn ra một cốt truyện để thể hiện, để làm phim thì cốt truyện nhất định sẽ rời rạc, yếu ớt và phim nhất định sẽ không tránh khỏi tính chất công thức, minh họa. Nghệ thuật là sự ngạc nhiên. Ngạc nhiên do phát hiện ra cái mới mẻ, độc đáo trong cái chưa biết cũng như cái quen thuộc. Muốn thế nghệ sĩ phải quan sát, khám phá và nghiền ngẫm, để một ý tưởng chung chung biến thành cụ thể, cái của người khác biến thành của mình. Nhiều bộ phim xem rất chán là vì chúng cứ mang tính chất minh họa, cái nổi lên là một câu chuyện chứ chưa phải là tư tưởng và cũng do tư tưởng còn chưa cụ thể, chưa chín, chưa cao sâu và chưa trờ thành máu thịt của tác giả, nên cốt truyện cũng thành ra gượng gạo, mang tính chất sắp xếp rõ rệt.

Hiện nay chúng ta còn thiếu nhiều kịch bản tốt. Để khắc phục tình trạng này tạm thời nên khai thác, chuyển thể các tác phẩm văn học có giá trị, giống như bây giờ âm nhạc muốn có bài hát lời hay phải mượn thơ. Việc dựa vào các truyện ngắn, tiểu thuyết đã được công nhận sẽ làm cho bộ phim có được cái cốt lõi tư tưởng đáng tin cậy, tạo điều kiện cho đạo diễn có thể đi sâu, mở rộng thêm, xây dựng nên những bộ phim có giá trị.

Gần đây, giới điện ảnh bàn nhiều về tính hấp dẫn của phim. Đây là vấn đề phức tạp có nhiều mặt, liên quan đến nhiều yếu tố, trong đó có yếu tố thể loại. Song có thể nói một cách tổng quát rằng, cái quyết định tính hấp dẫn của một bộ phim bên cạnh tính chân thực của tình huống và diễn xuất, chính là sức mạnh tư tưởng của nó. Sự lôi cuốn về trí tuệ, về tư tưởng tình cảm là sự lôi cuốn mạnh mẽ và sâu sắc nhất. Đó mới là tính hấp dẫn cơ bản, thực sự của tác phẩm.

Nghệ thuật cũng là giải trí, nhưng đó là giải trí trí tuệ. Nó giống như cờ tướng vậy. Nói là chơi nhưng thực ra đây là một hoạt động thể thao trí tuệ.

Nghệ thuật là tình cảm, nhưng không phải chỉ có tình cảm. Bộ phim không phải chỉ có nhiệm vụ kích thích khêu gợi tình yêu, lòng căm giận, sự thông cảm mà còn phải giúp người xem biết tự phân tích, đánh giá, hiểu sâu hơn bản chất các sự kiện, các quá trình hiện thực và hiểu rõ hơn về chính bản thân mình, từ đó đi đến chỗ tự biến đổi mình và biến đổi xã hội. Đây là xu hướng chung của nghệ thuật tiến bộ thế kỷ chúng ta.

Nâng cao chất suy nghĩ sức mạnh tư tưởng - trí tuệ của phim chính là nâng cao tính hiện đại của tác phẩm điện ảnh chúng ta, tăng thêm sức hấp dẫn của nó. Đó cũng là con đường để đi tới những bộ phim có tầm cỡ và tiếng vang cả thế giới.

Lê Ngọc Trà

1983